Деректер, сенім және есептілік: XII Азаматтық форумдағы ТДМ-ды «жергіліктендіруге» ҚПЗО-ның қосқан үлесі
Қазақстанның XII Азаматтық форумы аясында (Астана, 2025 жылғы 15 қазан) өткен «Жергіліктіден жаһандыққа: азаматтық қоғам ұйымдары Қазақстанда ТДМ қалай ілгерілетеді» атты тақырыптық сессия тұрақты даму күн тәртібін кезекті талқылаумен шектелмей, ТДМ-дың нақты қалай басқарушылық тәжірибеге айналатынын дәл қала, аудан және жергілікті қауымдастық деңгейінде қалай іске асатынын терең қарастырған мазмұнды диалогқа ұласты. Осы логикада Қоғамдық пікірді зерттеу орталығының директоры Гүлжан Тоқтамысовна Алимбекова БҰҰ-ның Жоғары деңгейдегі саяси форумында (HLPF) ТДМ мониторингі архитектурасындағы азаматтық қоғамның қатысуы, Қоғамдық бағалау құралдары және Ерікті ұлттық шолу (VNR) мәселелеріне арналған бөлімдегі баяндамасы айрықша мәнге ие болды.
1. Неліктен зерттеу орталықтары ТДМ-ды іске асырудың «инфрақұрылымына» айналып келеді?
ТДМ – мақсаттардың жай тізімі емес, ең алдымен басқарудағы есептілік жүйесі. Мемлекет міндеттеме алады, қоғам өлшенетін нәтижелер күтеді, ал халықаралық серіктестер прогресті салыстырмалылық пен ашықтық қағидаттары арқылы бағалайды. Дәл осы үштаған тоғысында әкімшілік есептілікпен жабылмайтын олқылық пайда болады: адамдардың нақты әлеуметтік тәжірибесі туралы дерек қажет қызметтерге қолжетімділік, тосқауылдар, институттармен өзара әрекет сапасы, әділеттілік сезімі мен сенім деңгейі.
Осы жерде зерттеу орталықтарының рөлі түбегейлі маңызды бола түседі. Мұндай шеңберде ҚПЗО «пікір айтушы» немесе сыртқы бақылаушы емес, практикалық инфрақұрылымның бір бөлігі: ол қоғамдық күтулер мен күнделікті әлеуметтік мәселелердің тілін индикаторлар, динамика және дәлелдер тіліне аударады. Бұл тұрақты даму ұстанымының өзін өзгертеді: ТДМ «мақсаттар кестесі» болудан қалып, мемлекет пен қоғам арасындағы кері байланыс жүйесіне айналады.
2. VNR жүйенің кемелдену индикаторы: ҚПЗО ұстанымы
Сессия барысында Қазақстанның Нью-Йорктегі БҰҰ-ның Жоғары деңгейдегі саяси форумында кезекті Ерікті ұлттық шолуды ұсынғаны атап өтілді. Алайда бүгінгі күні VNR (Voluntary National Review) мәні халықаралық таныстырылымнан әлдеқайда кең. Ол елдің ТДМ-ды іске асыру жүйесінің кемелдену деңгейін үш өлшем арқылы сынайды:
1. Сенімділік (шолудың декларацияға емес, тексерілетін деректерге сүйенуі),
2. Инклюзивтілік (азаматтық қоғам мен тәуелсіз сараптаманың дайындыққа қаншалықты кіріктірілгені),
3. Түсіндіру қабілеті (шолудың тек көрсеткіштерді тіркемей, прогресс пен «тар орындардың» себептерін қаншалықты ашып көрсетуі).
Гүлжан Тоқтамысовнаның сөзі кәсіби тұрғыдан маңызды нақтылау болды: VNR дайындау және талқылау кезінде сапа есептің формасымен ғана өлшенбейді. Сапаны айқындайтын нәрсе елде статистиканы, басқарушылық шешімдерді және қоғамның үнін бір жүйеге «тігетін» тұрақты тетіктердің болуы. Ал мұндай «тігіс» қоғамдық пікір мен жергілікті деңгейдегі әлеуметтік әсерлерді жүйелі өлшеусіз мүмкін емес.
3. People ScoreCard: қоғамдық мониторингті басқару үшін ресурс
Баяндаманың бөлек акценті People ScoreCard (PSC) тәжірибесіне, ТДМ прогресін қоғамдық бағалау құралына қойылды. Мұнда бір нәрсені анық түсіну маңызды: PSC сын айту үшін жасалатын «параллель есеп» те емес, балама статистика да емес. Дұрыс құрастырылған модельде PSC басқа міндет атқарады: ол мемлекеттік деректерді әкімшілік есептерге жиі кірмейтін өлшемдермен толықтырады.
Негізінен PSC саясат ретінде ЦУР-дың жұмыс істеуі үшін шешуші үш өлшемді бекітеді:
- Қолжетімділік тосқауылдары (адамдарға қызметтер мен мүмкіндіктерді пайдалануға не кедергі),
- Сапа және әділеттілік (ресурстар мен шешімдердің бөлінісі қалай қабылданады),
- Өмір деңгейіндегі әсер (үй шаруашылықтары мен қауымдастықтардың күнделікті өмірінде нақты не өзгереді).
ҚПЗО ұсынған тәсілдің күші прагматикасында, қоғамдық мониторинг символикалық емес, операциялық болуы тиіс, яғни оның нәтижелері жоспарлау үдерісіне, бағдарламаларды түзетуге және жергілікті деңгейдегі бюджет басымдықтарын айқындауға нақты кіріктірілуі қажет.
4. «Жергіліктіден жаһандыққа»: дерек қалай өкілдікке айналады?
Бүкіл сессияның негізгі идеясы-жергілікті тәжірибені жаһандық есеп берумен байланыстыру, байланыс автоматты түрде пайда болмайды. "Жергілікті мәселе" мен "халықаралық күн тәртібі" арасында көпір бар және бұл көпір деректерден, әдіснамадан және заңды қатысу процедураларынан тұрады.
Азаматтық қоғамның зерттеушілермен бірлесіп HLPF-ке қатысуы және Ұлттық шолуларды дайындауға қатысуы тек оған сүйенген кезде ғана маңызды болады:
- Өкілдік (кімнің дауысы және оның негізінде ұсынылатыны түсінікті),
- Салыстырмалы (метрика мен қорытындыларды уақыт бойынша және аумақтар арасында салыстыруға болады),
- Бұл мөлдірлік (деректер қалай жиналатыны және нәтижелер қалай түсіндірілетіні анық),
- Шешімдерге айналу (талқылаудан іске асыруға дейінгі кері қозғалыс механизмі бар).
ҚПЗО осы тәсілдерге жоғары мән береді және сапа тәртібін сақтайды, жеке пікірлерді тенденциялардан, эмоцияларды өлшенетін заңдылықтардан, ұрандарды дәлелді дәлелден ажыратады.
5. Бұл үлес Қазақстан үшін практикада нені білдіреді?
Егер осы сараптамалық ойларды «басқару тіліне» аударсақ, ҚПЗО-ның Қазақстандағы ТДМ туралы дискуссияға қосқан үлесін үш қағидатты ілгерілету ретінде сипаттауға болады.
1. Жергіліктендіру есептен емес, диагноздан басталады. Аумақтар тек экономикасымен ғана емес, қызметтерге қолжетімділігімен, мәдени нормаларымен, инфрақұрылымымен және әлеуметтік капиталымен ерекшеленеді. Дерекке сүйенген аумақтық «портретсіз» бірізді (универсал) шешімдердің әсері шектеулі болады.
2. Есептілік оқиға емес, рәсім. Бір реттік форум немесе бір ғана есеп сенім қалыптастырмайды. Сенім қайталанатын цикл арқылы қалыптасады: өлшедік → талқыладық → шешім қабылдадық → әсерін тексердік → түзеттік.
3. Азаматтық қоғамның үні дәлелмен күшейеді. ҮЕҰ-ның ұлттық және халықаралық диалогтағы ықпалы позиция мен мәлімдемемен ғана емес, дерекпен, мониторингпен және нақты ұсыныстармен негізделгенде артады.
Қорытынды
ҚПЗО директоры Гүлжан Тоқтамысовна Алимбекованың тақырыптық сессияға қатысуының мазмұндық құндылығы ТДМ туралы әңгімені «тұрақты дамуды жалпы қолдау» деңгейінен басқарушылық іске асыру деңгейіне көшіруінде, нені өлшейміз, қоғамды қалай қосамыз, жергілікті дерек ұлттық/жаһандық есептілік пен шешімдерге қалай негіз болады.
Қазақстан үшін бұл әсіресе маңызды. Әлеуметтік құрылым күрделеніп, аумақтық айырмашылықтар тереңдеген, ал қоғам әділеттілік пен институттар сапасына сезімтал кезеңде тұрақты даму сөзсіз сенімге сүйенеді. Ал сенім, сессия мазмұны көрсеткендей, дәлелділік, ашықтық және мемлекет пен қоғам арасындағы жүйелі кері байланыс бар жерде қалыптасады, яғни дерек «есепке қосымша» емес, ортақ жауапкершіліктің нақты құралына айналған жерде.
